محمد بن احمد بهشتی اسفراینیبهشتی، ابوالعلا محمدبن احمد اسفراینی بیهقی معروف به فخر (یا قمر) خراسان، ریاضیدان ایرانی حدود قرن هشتم هجری می‌باشد. ۱ - مسائل مورد توجه بهشتیاو به مسائل فقهی مرتبط با ریاضی نیز توجه داشته است. ۲ - نام و لقب بهشتینامش را محمدبن احمد و محمدبن محمد و لقبش را شمس الدین یا فخرالدین و علاءالدین [۱]
عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، ج۸، ص۲۴۱، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت
نیز گفته‌اند.۳ - زندگانی بهشتیاز زندگانی او اطلاع کافی در دست نیست و پژوهش چندانی درباره وی صورت نگرفته است. آقابزرگ طهرانی [۲]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۳، ص۳۵۳ـ۳۵۴، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
به مناسبت معرفی تجریدالکلام خواجه نصیر طوسی، از شرح شیخ شمس الدین محمود بن عبدالرحمان بن احمد اصفهانی که در ۷۴۹ وفات یافته است نام می‌برد.شیخ شمس الدین در مقدمة این شرح می‌گوید که شرحی دیده است از شمس الدین محمد اسفراینی، یعنی ابوالعلای بهشتی. این شرح که نسخی از آن در کتابخانه‌های مجلس و آستان قدس نگهداری می‌شود در سال ۷۴۱ نگاشته شده، و در دیباچة این کتاب، بهشتی از « نظام الملة والدین امیر ابوالرضا، شیخ محمدبن الامیر المنصور ناصرالدین اقبوقا البتکچی الاسفراینی » که ظاهراً حاکم اسفراین بوده است نام می‌برد. [۳]
ایران، مجلس شورای ملی کتابخانه، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۱۹، تألیف عبدالحسین حائری، تهران ۱۳۵۰ ش.
[۴]
ایران، مجلس شورای ملی کتابخانه، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی،ص۵۶۶ ـ ۵۶۷، تألیف عبدالحسین حائری، تهران ۱۳۵۰ ش.
۴ - وفات بهشتیحاجی خلیفه [۵]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ستون ۴۰، ج۲، ستون ۱۳۴۱، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
به هنگام معرفی برخی آثار او سال وفاتش را سال ۷۴۹ نوشته است و کحاله [۶]
عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، ج۸، ص۲۴۱، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت
[۷]
عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، ج۹، ص۱۲۲، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت
نیز به تبع او همان سال را آورده است، اما بروکلمان زمان زندگی و را حدود سال ۹۰۰ [۸]
بروکلمان، ج۱،ص۶۱۶.
[۹]
بروکلمان، ج۱، ص۹۰۸.
[۱۰]
بروکلمان، ج۲،ص۲۷۳.
[۱۱]
بروکلمان ذیل، ج۲،ص۲۹۴.
دانسته است.حائری [۱۲]
ایران، مجلس شورای ملی کتابخانه، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۱۹،ص۵۶۶، تألیف عبدالحسین حائری، تهران ۱۳۵۰ ش.
به اشتباه بروکلمان اشاره کرده و سال ۷۴۰ را سال وفات بهشتی نوشته است.۵ - تالیفات بهشتیاز ابوالعلای بهشتی این کتابها در دست است: رسالة فی الحساب و الجبر و المقابلة [۱۳]
بروکلمان، ذیل، ج۲،ص۲۹۵.
[۱۴]
دانشگاه تهران، دانشکده ادبیات، کتابخانه، «فهرست نسخه های خطی کتابخانه دانشکده ادبیات»، نگارش محمدتقی دانش پژوه، مجله دانشکده ادبیات، سال ۸، ش ۱ (مهر ۱۳۳۹)،ص۲۰۸، ش ۷۶.
تفرید (تعرید) الاعتماد فی شرح تجرید الاعتقاد ؛ شرحی است مزجی بر تجریدالاعتقاد نصیرالدین طوسی ؛ المآب فی شرح الاداب، در شرح آداب البحث محمدبن اشرف حسینی سمرقندی [۱۵]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ستون ۴۰، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۶]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۹، ص۱، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
شرح القصیدة الطنطرانیة، شرح قصیده‌ای است که ابی نصراحمدبن عبدالرزاق طنطرانی در مدح خواجه نظام الملک سروده [۱۷]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ستون ۱۳۴۰ـ۱۳۴۱، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
الفوائد الخراسانیة که شرحی است بر الفرائض السراجیة تألیف سراج الدین محمد بن محمود بن عبدالرشید سجاوندی [۱۸]
بروکلمان، ذیل، ج۱،ص۶۵۰.
که کتابی است مشهور در احکام ارث. [۱۹]
ایران، مجلس شورای ملی کتابخانه، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، کتابخانه، ج۱۹،ص۵۶۷، تألیف عبدالحسین حائری، تهران ۱۳۵۰ ش.
[۲۰]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۴، ص۲۱۴، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۱]
بروکلمان، ج۱،ص۴۷۰.
[۲۲]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ستون ۱۲۴۷، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۵.۱ - تنها اثر ریاضی بهشتیاما رسالة فی الحساب و الجبر و المقابلة که ر ساله بهشتیه نیز خوانده شده است [۲۳]
آستان قدس رضوی کتابخانه، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج۸، ص۱۵۹، ج۸، تألیف احمد گلچین معانی، مشهد ۱۳۵۰ ش.
تنها اثر ریاضی برجا مانده از ابوالعلای بهشتی است. ۵.۱.۱ - محتوای رساله بهشتیهاین رساله کتابی است کوچک در دو مقاله : مقاله اول در حساب، شامل مقدمه و سه بحث، مقدمه در ماهیت علم حساب، بحث اول در ضرب، بحث دوم در تقسیم، بحث سوم در نسبت ؛ مقاله دوم در جبر و مقابله، شامل مقدمه و دو بحث، مقدمه در ماهیت علم جبر و مقابله و اموری که در آن مورد نیاز است، بحث اول در مسائل جبری، که در حساب به کار می‌آید، بحث دوم در اعداد متناسبه. [۲۴]
دانشگاه تهران، دانشکده ادبیات، کتابخانه، «فهرست نسخه های خطی کتابخانه دانشکده ادبیات»، نگارش محمدتقی دانش پژوه، مجله دانشکده ادبیات، سال ۸، ش ۱ (مهر ۱۳۳۹).
[۲۵]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۵، ص۸۶، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۵.۱.۲ - نام دیگر رساله بهشتیهبروکلمان [۲۶]
بروکلمان، ذیل، ج۲،ص۲۹۵.
به جز این رساله، کتاب دیگری به نام مالا بُدَّ للفقیه من الحساب را به او نسبت داده است در حالی که این عنوان نام دیگری است بر رسالة فی الحساب و الجبر و المقابلة [۲۷]
ایران، مجلس شورای ملی کتابخانه، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۱۹، تألیف عبدالحسین حائری، تهران ۱۳۵۰ ش.
[۲۸]
ایران، مجلس شورای ملی کتابخانه، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۱۹،ص۵۶۷، تألیف عبدالحسین حائری، تهران ۱۳۵۰ ش.
۵.۱.۳ - تاریخ کتابت رساله بهشتیهنسخههایی از رسالة فی الحساب... در کتابخانه‌های تهران و مشهد هست. [۲۹]
ایران، مجلس شورای ملی کتابخانه، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۱۹،ص۵۶۷، تألیف عبدالحسین حائری، تهران ۱۳۵۰ ش.
[۳۰]
آستان قدس رضوی، کتابخانه، ج۸،ص۱۵۹، آستان قدس رضوی کتابخانه، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج۸، تألیف احمد گلچین معانی، مشهد ۱۳۵۰ ش.
که تاریخ کتابت همه آن‌ها بعد از قرن دهم هجری است.۵.۱.۴ - شرح رساله بهشتیهظاهراً ملک محمد سلطان حسین اصفهانی، ریاضیدان ایرانی قرن دهم هجری، شاگرد علی بن هلال کَرَکی، شرحی بر این رساله به عربی نگاشته است که هیچ نسخه‌ای از آن موجود نیست، اما خود او در مقدمه اثر دیگری به این شرح اشاره کرده است. [۳۱]
آستان قدس رضوی کتابخانه، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج۸،ص۳۸۶، ش ۵۲۹۰، تألیف احمد گلچین معانی، مشهد ۱۳۵۰ ش.
[۳۲]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۵، ص۸۸، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۶ - فهرست منابع(۱) آستان قدس رضوی کتابخانه، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج۸، تألیف احمد گلچین معانی، مشهد ۱۳۵۰ ش. (۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۳) ایران، مجلس شورای ملی کتابخانه، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۱۹، تألیف عبدالحسین حائری، تهران ۱۳۵۰ ش. (۴) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۵) دانشگاه تهران، دانشکده ادبیات، کتابخانه، «فهرست نسخه های خطی کتابخانه دانشکده ادبیات»، نگارش محمدتقی دانش پژوه، مجله دانشکده ادبیات، سال ۸، ش ۱ (مهر ۱۳۳۹). (۶) عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت . (۷) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹, Suplementband , ۱۹۳۷-۱۹۴۲. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بهشتی »، شماره۲۲۷۴. |